Ffoi i'r Mynydd

Dim ond nawr mae hanes manwl Asturias yn y blynyddoedd ar ôl y Rhyfel yn dod i'r amlwg. Pwy fyddai'n meddwl bod minteioedd o sosialwyr a chomiwnyddion, a oedd wedi dianc i'r mynyddoedd ym 1938, pan gollwyd y gogledd gan y Weriniaeth, wedi cadw mlaen yn ymosod ar wŷr Franco yn ystod cyfnod cynnar yr Unbeniaeth, ac yn wir hyd am 10 mlynedd hyd at ddiwedd 1948?
Yn amlwg, fe fyddai eu bywyd nhw yn y gwyll, heb sôn am eu gweithredoedd yn mentro i drefi a phentrefi i ladd 'falangistas', wedi bod yn amhosib heb gefnogaeth trwch y boblogaeth. A sdim rhyfedd taw yn y cymoedd glofaol (OK, ar y bryniau rhwng y cymoedd glofaol!) yr oedd y rhan fwyaf o'r grwpiau'n byw. Roedd rhai ohonyn nhw'n ifanc iawn yn gorfod ffoi o'u cartrefi, dim ond 16 oed, ac er na enillon nhw yn erbyn Franco fel 'guerrilla', fe gawson nhw gyfle arall.
Tua diwedd y 40au fe benderfynodd Stalin ei fod am ganolbwyntio ar y Rhyfel Oer ac anghofio methiant Sbaen, fe orchmynnodd y Blaid Gomiwnyddol i'w haelodau adael y frwydr. Ymhen 2 flynedd roedd y 'guerrilla' wedi gorffen a llawer o'r 'fugaos' (y ffoaduriaid) yn y carchar.
Ond pan cawson nhw eu traed yn rhydd aethon nhw nôl i'w gwaith. I'r pyllau glo yr aeth nifer helaeth,  a dechrau trefnu eu cyd-weithwyr.  A dyna sut y dechreuwyd adeiladu mudiad undebol cryfach, ac ymestyn y gwrthwynebiaeth i Franco a'i weithredoedd.